Britanski intelektualci o srpskom i jugoslovenskom pitanju (primer Roberta Vilijama Sitona Votsona)

Rastović, Aleksandar P. (2023) Britanski intelektualci o srpskom i jugoslovenskom pitanju (primer Roberta Vilijama Sitona Votsona). Istorijski institut, Beograd. ISBN 978-86-7743-149-5

Full text not available from this repository.

Abstract

Profesor Robert Vilijam Siton Votson bio je ličnost razuđenih interesovanja (istoričar, profesor, pisac, novinar, publicista), ali po mišljenju nekih njegovih savremenika ne i diplomata i političar, iako je dobrim delom svoje karijere bio okupiran političkim i diplomatskim pitanjima. U mladosti bolešljiv, pošto je preležao reumatoidnu groznicu, stidljiv, nervozan i duhom odsutan, vremenom se sve više menjao, postajao je sigurniji i uporniji u zastupanju naučnih teza i svojih pogleda. Međutim, kako ističe njegov sin Hjudž Siton Votson, ostao je pomalo naivan do smrti. Bio je vrstan polemičar, često je pribegavao i ironiji u obračunu sa svojim neistomišljenicama i kako kaže Artur Mej, ugledni američki istoričar bio je opasno zagriženi agitator i transcedentalni idealista koji je Prvi svetski rat shvatao kao vrstu „svete borbeˮ. Upravo su ta naučna radoznalost, pronicljivost, široko erudicijsko znanje i opsednutost geopolitičkim temama doprineli da se uoči, tokom i posle završetka Velikog rata u britanskim, ali i u evropskim naučnim krugovima smatrao jednim od najboljih stručnjaka za prošlost Istočne Evrope i Balkana. Međutim, u svakodnevnoj komunikaciji često je ispoljavao nestrpljenje i nedostatak realizma, a u karakteristici Forin ofisa ocenjivan je kao „nepouzdani čudakˮ. Zato bi možda i ovu ličnu dimenziju, pored već iznetih političko-civilizacijsko-kulturnih razloga, trebalo imati u vidu kada se istražuju uzroci njegovog nekoherentnog odnosa prema Srbima i hiperkriticizam i nepoverenje koje je izražavao prema svojim političkim reprezentima. Siton Votson je tokom svoje karijere veliku pažnju poklanjao izučavanju povesnice južnoslovenskih naroda, a pre svega srpskog naroda. Takođe, bio je poznat po nekonzistentnosti svojih naučnih pogleda. Na početku naučne karijere bio je germanofil, zatim hungarofil, da bi kasnije postao pristalica očuvanja Austrougarske i njenog preuređenja na trijalističkoj osnovi. Izbijanje Velikog rata izazvalo je dramatičnu promenu njegovih naučnih gledišta. Prihvatajući princip narodnosti postao je jugoslovenofil, odnosno zastupnik ideje o stvaranju državne zajednice Srba, Hrvata i Slovenaca koja bi bila uređena na federalističkom principu. To svoje uverenje zadržao je do kraja života. Svoje najjasnije poglede u tom pravcu izneo je u Memorandumu od 1. oktobra 1914. godine. Oktobarski memorandum predstavljao je svojevrsnu antisrpsku platformu, jer je predviđao posleratno uređenje jugoslovenske države na federalnom principu, odnosno postojanje više autonomnih jedinica sa zasebnim skupštinama, kao i obrazovanje centralnog, zakonodavnog predstavničkog tela čije bi se sednice održavale u Sarajevu i drugim gradovima – sedištima federalnih jedinica kojih je, po njegovoj zamisli, prvobitno trebalo da bude sedam, da bi kasnije njihov broj varirao i kretao se između četiri i šest. Smatrao je da vodeću političku ulogu u novoformiranoj državi treba da imaju hrvatski narod i njegova elita kao predstavnici naprednijeg, zapadnog kulturnog obrasca u odnosu na Srbe i njihove političare koji su pripadali zaostalom, orijentalnom istoku, mada je trebalo da upravo oni podnesu najveći teret u izgradnji buduće jugoslovenske države. Svoje poglede na ustavnopravnu budućnost Jugoslavije nastavio je da razrađuje i u memorandumima koje je priređivao posle završetka Prvog svetskog rata. U svih pet njegovih memoranduma osnovna ideja vodilja bila je federalizacija države. Što se tiče Srba, njih je kao narod generalno cenio, ali je njihove političke predstavnike neprestano kritikovao i optuživao za izradu, propagiranje i stvaranje velikosrpske države. Najoštrije primedbe je upućivao Nikoli Pašiću, koji je po njemu bio arhetip centralističko-unitarističke koncepcije uređenja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Sklon uvreženom stereotipu o Srbiji i Balkanu kao divljem kutku Evrope, Pašić je, po njemu, bio kriv, što je, pre svih on, propagirao i ostvarivao velikosrpsku ideologiju i politiku i baštinio staru i prevaziđenu pravoslavno-vizantijsku tradiciju. Pašić je zbog svog nepokolebljivog stava o jugoslovenskom pitanju bio i do smrti ostao trn u oku Votsonu i njegovom projektu Jugoslavije kao labavo uređene federalne države. Na udaru kritike našli su se i Pašićevi najbliži saradnici i partijski prijatelji (Stojan Protić, Mateja Bošković), a u svojim javnim nastupima, delima, novinskim člancima nije štedeo ni dinastiju Karađorđević ni kralja Aleksandra, iako prema njemu nije bio ni približno kritičan kao prema Pašiću i njegovim pristalicama. S druge strane cenio je jedan broj srpskih intelektualaca, diplomata i političara kao što su Slobodan Jovanović, Bogdan i Pavle Popović, Jovan Jovanović Pižon, Ljubomir Mihailović, Mihajlo Ristić, Milenko Vesnić, Božidar Marković, dok su mu bliski srpski prijatelji bili Milan Ćurćin i Jovan Jovanović Pižon. Srbi su mu bili dobri samo dok je bilo potrebno ginuti i stvarati temelje nove države. Kada je rat bio gotov, vođstvo u državi je trebalo prepustiti civilizovanijim Hrvatima. Votson je očigledno bio pristalica puritanskog jugoslovenizma koji je podrazumevao supremaciju Hrvata, odnosno njihove političke elite nad Srbima. Jednostavno i Votson kao i njegov prijatelj Stid gledali su na Jugoslaviju hrvatskim očima, odnosno na „Beograd su gledali iz Zagrebaˮ, kao što su i Beč i Peštu posmatrali iz hrvatske vizure. Zanimljivu ocenu Votsona, tog „zlog duhaˮ koji je lebdeo nad Jugoslavijom i opterećivao srpsko-hrvatske odnose u međuratnom periodu, ali i drugih „britanskih prijateljaˮ srpskog naroda izneo je još početkom marta 1917. godine Noel Bakston, član Donjeg doma britanskog parlamenta i bugarofilski orijentisani predsednik Balkanskog komiteta koji nije bio prijatelj srpskog naroda. Baktson je razbio iluziju o tome da je Votson iskreni prijatelj Srba. Ostavljajući po strani to što on lično nije s njim bio u prijateljskim odnosima, tačno je procenio da je Votson bio vođen ne filantropskim nego pragmatičnim razlozima kada se predstavljao kao prijatelj srpskog naroda. Naime, u razgovoru sa Jovanom Jovanovićem, Bakston je izjavio: „Vatson Siton, Karson, Milner – pravi su neprijatelji Srba, oni su ih i izgubili; to su tlačioci slobode i malih; oni štite male što im trebaju.ˮ Votson je bio jedna vrsta „super Jugoslovenaˮ, veći Jugosloven od njih samih, „vilsonijanski nacionalistaˮ koji je upravo sledeći vilsonovski princip nacionalnosti, odnosno prava naroda na samoopredeljenje polagao nadu u stvaranje južnoslovenske, odnosno jugoslovenske nacije zasnovane na „biološko lingvističkom amalgamuˮ. O genetsko-kulturnim prednostima jugoslovenske super rase pisao je i hratski knjiženik Milan Marjanović na početku Velikog rata u brošuri Jugoslovenska kultura objavljenoj na engleskom jeziku. Marjanović je tvrdio da su Jugosloveni „jedna muževna, talentovana nacija, puna temperamenta i sa jakim sklonostima za kulturuˮ. Nesumnjivo da je Siton Votson bio maestralno vešt u svojoj društvenoj mimikriji. Iza njegove blagoglagoljivosti, bučnih fraza, zalaganja za velike principe slobode, načela narodnosti, ravnopravnosti naroda i njegovom pravu na samoopredeljenje, ideje o stvaranju federativne Jugoslavije kojom bi faktički upravljali hrvatski politički prvaci, krila se njegova namera da bude arbitar, siva eminencija za sve najvažnije balkanske i evropske teme, jednom rečju želja da dominira i upravlja Evropom, a upravo je o tim njegovim namerama u jeku ratnih dešavanja 1917. godine pisao Bakston. Naravno, uvek i na prvom mestu vodio je računa o interesima Velike Britanije koja je bar kada je reč o Balkanu neprestano želela da suzbije moć Rusije, čak i onda kada su nakon 1907. godine, makar formalno sklapanjem međusobnog saveza, dve imperije zakopale ratne sekire i postale saveznice u okviru Velike Antante, a zatim i tokom Prvog svetskog rata. Iako po osnovnoj vokaciji naučnik i profesor Univerziteta praktično se ponašao kao političar, odnosno prijalo mu je da se makar formalno zaodene ruhom političara. On je prosto bio opsednut politikom, iako su njegovi savremenici poricali da je imao političke ambicije. S toga ne treba da čudi što se ponašao u skladu sa geslom lorda Džona Aktona, profesora moderne istorije na Univerzitetu Kembridž, urednika višetomne Moderne istorije (The Cambridge Modern History) i liberalnog poslanika da je „istorija, politika primenjena na prošlostˮ. I po pitanju ruskog prisustva na Balkanu bio je sklon mimikriji, mada ponekad nije mogao čak ni da sakrije svoju rusofobiju, što je naročito došlo do izražaja u prvoj, germanofilskoj fazi njegovog naučnog i društvenog angažmana kada je između ostalog pisao da su Britanci, Nemci, Amerikanci kao tevtonski narodi upućeni jedni na druge, odnosno da treba da budu prirodni saveznici. Bio je tip slobodnog i nezavisnog britanskog javnog radnika koga je krasila upornost i nesalomljivi škotski duh. Iako je izvesno vreme radio u državnoj službi i za potrebe Forin ofisa, ipak nije bio profesionalni političar ili diplomata. Njegova pravdoljubivost, neustrašivost, tvrdoglavost i neprilagodljivost u zastupanju sopstvenih pogleda često su dolazili u sukob sa pragmatizmom zvanične britanske politike i štetile njemu lično, ali se on za njih uporno i dalje borio. Tvrdoglavo je zastupao ideju ujedinjenja Južnih Slovena u jednu širu zajednicu naroda, a tokom rata uporno favorizovao Jugoslovenski odbor i Frana Supila kao protivtežu srpskoj vladi i Pašiću. Za njega je Supilo predstavljao paradigmu „idealnog balkanskog političaraˮ, udarnu pesnicu u ostvarivanju njegovog projekta jugoslovenske države koja je trebalo da zaživi u posleratnoj „novoj Evropiˮ zasnovnoj na principima mira, ravnopravnosti naroda i država, razoružanja i diplomatskog razrešavanja svih eventualnih sporova između naroda i država. Iako je i on kao i mnogi njegovi savremenici u početku svog javno političkog delovanja imao predrasude i rezerve prema Srbiji kao problematičnoj državi, takav stav je promenio tokom balkanskih ratova. Oduševljen srpskom vojskom i narodom, menja prvobitno negativno mišljenje i širi istinu o Srbiji i njenom narodu, smatrajući da upravo Srbija treba da bude centar okupljanja Južnih Slovena i glavna osovina buduće velike južnoslovenske države. Začetnik je pionirskog poduhvata da britanska javnost posle dugog „trovanjaˮ počne da gleda na Srbiju iz drugačijeg diskursa. Do tada su postojale i tendenciozne i netačne interpretacije srpskog nacionalnog programa koji je delatnošću upravo Votsona, ali i njegovih prijatelja Evansa i Stida objašnjen britanskom javnom mnjenju na objektivniji način. Uspešno izvedeno upoznavanje sa suštinom balkanskog i uže srpskog pitanja od strane Votsona i njegovih prijatelja doprinelo je da se stanovište i britanskog mnjenja i zvanične politike tih godina delimično izmeni. Njegova poseta Srbiji u jeku Prvog balkanskog rata označila je tu svojevrsnu raskrsnicu. Nažalost, već početkom Prvog svetskog rata opet je promenio mišljenje i zauzeo prvobitni stav da je Načertanije, odnosno srpski program nacionalne i državne politike u suštini otelotvorenje sna srpske intektualne i političke elite o formiranju velikosrpske države. Time je poništio svoj pozitivni sud o Srbima i Srbiji kao pijemontu južnoslovenskog ujedinjenja, odnosno stao je na stranu austrougarske propagande koja je još od sredine 19. veka preko grofa Karla Ferdinanda fon Buol-Šauenštajna, austrijskog ministra inostranih dela širila neistine o nameri srpskih intelektualaca da izgrade „Veliku Srbijuˮ. Naime, Buol-Šauenštajn je za vreme Krimskog rata objašnjavajući šta je istorijski cilj kampanje protiv „Velike Srbijeˮ tvrdio da je kucnuo čas da se „delo princa Eugena završiˮ odnosno da se Habzburzi vrate u Srbiju u koju ih je nešto više od 150 godina ranije poveo Eugen Savojski. I Johan Regberg, takođe austrijski ministar inostranih poslova, je 1862. upozoravao da su „glave svih Srba usijane idejama o stvaranju 'Velike Srbije'ˮ. Nažalost, smatramo da je samo delimično tačna ocena koju je o profesoru Votsonu izneo njegov prijatelj i dobar poznavalac njegovih dela Milan Ćurčin. On je u časopisu Nova Evropa, 16. februara 1930. godine zapisao između ostalog da je „Siton Votson najveći i najaktivniji prijatelj koga naš narod ima u Velikoj Britaniji i od njega potiče gotovo celokupno interesovanje za naš narod i našu narodnu stvar u Velikoj Britaniji, a on je lično predstavljao središte organizovanog i sistematskog rada u korist Srbije u svakom pravcu...ˮ Naučno-publicistička aktivnost profesora Votsona bila je bogata i raznovrsna i problemski i hronološki. Tokom skoro pet decenija svog naučno-istraživačkog staža objavio je četrdesetak monografija i više stotina naučnih članaka, polemika, prikaza, nekrologa. Hronološki posmatrano radovi su zasecali u antiku, modernu, 19. i 20. vek. Tematski opus odnosio se na opštu problematiku, poput uloge Britanskog carstva u međunarodnim odnosima, istorije Habzburškog carstva, političke i diplomatske istorije Srednje i Južne Evrope, Balkana, istorije Istočnog pitanja, ali i problematike iz nacionalne istorije balkanskih naroda, a pre svega Srba, Hrvata i Rumuna, kao i prošlosti Čeha i Slovaka. Male narode centralne Evrope poznavao je bolje nego bilo ko drugi na Zapadu. Iz korpusa nacionalnih tema naročito su ga interesovali povesnica srpskog naroda od srednjeg veka do kraja Prvog svetskog rata, srpski nacionalni program i državotvorni ciljevi, portreti srpskih vladara, državnika i političara, unutrašnje političke prilike, srpska vojska i njeni oficiri, jugoslovensko pitanje. Od opštih tema posebno su ga takođe okupirala pitanja odnosa demokratije i slobode, uloga političara kroz istoriju i u politici, uzroka i posledica koje je izazvao Prvi svetski rat na dalji tok međunarodnih odnosa, odnos vlikih sila prema balkanskom prostoru i njegovim narodima, sudbina i budućnost Austrougarske i njenih narodnosti. Takođe, uviđao je značaj istorijskih izvora i diplomatske građe u objašnjavanju složenih istorijskih procesa, poput Istočnog pitanja i posebno dešavanja koja su prethodila izbijanju Velike istočne krize, ali i kontroverzi oko uzroka i povoda za izbijanje Velikog rata. U tom smislu nekoliko godina posle njegovog završetka kod britanske vlade inicirao je otvaranje državnih arhiva za naučno-istraživački rad i objavljivanje diplomatske građe o Svetskom ratu kako bi se razvejale sve nedoumice – ko je odgovoran za njegovo izazivanje. Slične ili gotovo istovetne teme zaokupljale su Votsona i u njegovim naučnim radovima koje je publikovao na stranicama najugledniji britanskih, ali i evropskih naučnih časopisa. One su razmatrane i u njegovim brojnim novinskim natpisima koje su objavljivali najznačajniji britanski dnevni i nedeljni listovi. Naučno-stručna i javna politička delatnost profesora Votsona u proučavanju srpskog i jugoslovenskog pitanja obuhvatala je pored objavljivanja knjiga, naučnih članaka, novinsko-publicističkih radova i javnih istupanja, i druge segmente, kao na primer snažnu humanitarnu aktivnost kroz osnivanje i rad Srpskog potpornog fonda koji se ogledao u organizovanju prikupljanja novca i medicinskog materijala za srpske ranjenike i bolesnike, kao i druge vrste pomoći srpskom narodu tokom Prvog svetskog rata. Angažovao se u formiranju i aktivnostima Srpskog društva koje je imalo za cilj afirmaciju srpskog i jugoslovenskog pitanja u britanskoj politici i javnosti, odnosno u njihovom pridobijanju za realizaciju ideje grupe uglednih naučnih i kulturnih radnika, kojoj je i sam pripadao, o nastanku zajedničke države jugoslovenskih naroda. Tih ratnih godina pokrenuo je i svoj časopis Nova Evropa na čijim stranicama je takođe promovisao srpsko i jugoslovensko pitanje, iznosio svoja viđenja buduće jugoslovenske države, ali i obrazlagao svoju viziju posleratne „nove Evropeˮ u kojoj ne bilo mesta za prevaziđene metode vladanja odnosno principe koje su velike evropske sile primenjivale do izbijanja Prvog svetskog rata i zastupale u međunarodnim odnosima koji su podrazumevali upotrebu sile i oružja u rešavanju konflikata i ugnjetavale male narode i države i negirale njihovo pravo na samoopredeljenje. On je dao značajan doprinos prevođenju narodnih pesama i srpskih književnih dela na engleski jezik i osnivanju katedri i lektorata za srpski jezik u engleskim školama i na univerzitetima; kao i zbrinjavanju i školovanju srpskih đaka i studenata tokom i nakon završetaka Velikog rata. Konačno, nezaobilazni su i njegovi javno politički nastupi i organizovanje tribina na kojima je najotvorenije iznosio svoj pozitivni sud o Srbiji zalažući se za afirmaciju ujedinjenja Južnih Slovena pod žezlom srpske države, u ratnoj fazi njegovog delovanja. Međutim, već posle završetka Prvog svetskog rata sav svoj naučni, publicistički i javni diskurs usmeriće na propagiranje izgradnje jugoslovenske države na federalističkim principima i preimućstvu hrvatske političke elite u političkom životu prve Jugoslavije. Ipak, u ovoj posleratnoj etapi njegovog javnog angažmana izdvaja se i njegova požrtvovana borba za negiranje srpske krivice za izbijanje Velikog rata koju je skoro jednu deceniju vodio kako sa britanskim istoričarima tako i sa naučnicima iz Nemačke i Austrije. Ako bismo izneli sažetu ocenu srpske i jugoslovenske politike Sitona Votsona, mogli bismo da konstatujemo da je bio pritvorni Jugosloven, zagriženi kroatofil, a da je prema srpskom narodu izražavao neiskren i često veoma nekoherentan odnos, dok je srpsku političku elitu neprestano optuživao za velikosrpsku političku platformu, hegemonizam, centralizam i unitarizam.

Item Type:	Book
Additional Information:	COBISS.SR-ID 130203657
Uncontrolled Keywords:	Velika Britanija; Jugoslavija; Srbija; Robert Vilijam Siton-Votson; britanski intelektualci; britansko-srpski odnosi
Subjects:	D History General and Old World > D History (General) > D204 Modern History D History General and Old World > DA Great Britain D History General and Old World > DR Balkan Peninsula
Depositing User:	Slavica Merenik
Date Deposited:	08 Feb 2024 09:41
Last Modified:	08 Feb 2024 09:41
URI:	http://rih.iib.ac.rs/id/eprint/1382

Actions (login required)

View Item