Krstić, Aleksandar (2019) Između brega i rita: Er(d)šomljo – Vršac u srednjem veku. Centar za napredne srednjovekovne studije, Beograd. ISBN 978-86-901724-0-5
Full text not available from this repository.Abstract
Monografija je posvećena srednjovekovnoj istoriji Vršca, odnosno naselja Erdšomljo ili Eršomljo (mađ. Ér[d]somlyó). Sve do druge polovine XX veka nije bilo poznato da je to srednjovekovno ime Vršca, što je dovodilo do pogrešnih zaključaka i tumačenja prošlosti ovog naselja. Monografija ima sedam poglavlja, zaključak, rezime na engleskom jeziku, spisak izvora i literature te registre ličnih imena i geografskih pojmova, kao i tri geografske karte. U uvodnom poglavlju Otkrivanje Er(d)šomlja – srednjovekovnog Vršca prikazana su ranija istraživanja srednjovekovne prošlosti Vršca, sa težištem na ključnim izvorima koji su omogućili identifikaciju Er(d)šomlja sa Vršcem. U pitanju su turski popisi iz druge polovine XVI veka, u kojima se naselje naziva „Šemlik, drugo ime Vršac“. U ovom poglavlju dat je i pregled izvora za proučavanje srednjovekovne istorije Vršca, kao i pregled novijih istraživanja ove teme. U drugom poglavlju Naselja na području Vršca u ranom srednjem veku prikazane su prirodno-geografske odlike vršačkog kraja, potom istorija jugozapadnog Banata u ranom srednjem veku i na kraju dati podaci o naseljima na području Vršca na osnovu rezultata arheoloških istraživanja. Nekoliko lokaliteta otkrivenih u užem gradskom jezgru svedoče da je na mestu grada postojalo naselje u ranosrednjovekovnom periodu. Naredno poglavlje Naselje Erdšomljo u XIII veku bavi periodom kada se ovo naselje pojavljuje u pisanim izvorima. Erdšomljo je na početku ovog perioda pripadao porodičnim posedima kaločkog nadbiskupa Ugrina Čaka, koji ga je pre 11. januara 1227. godine zamenio sa ugarskim kraljem Andrijom II za grad Požegu u Slavoniji. To je ujedno i prvi poznati pomen Erdšomlja. Približno u isto vreme, u Erdšomlju je osnovan i dominikanski manastir koji je trebao da ima misionarsku ulogu u Podunavlju. Nakon mongolske najezde u Ugarskoj je započeta planska izgradnja kamenih utvrđenja, naročito u graničnim područjima. Među njima je bila i tvrđava u Erdšomlju, koja se u pisanim izvorima prvi put pominje 1323. godine. Četvrto poglavlje Kraljevska tvrđava Erdšomljo i njeno vlastelinstvo u XIV veku bavi se tvrđavom i njenim distriktom, kao u ulogom koju je Erdšomljo imao u vojnoj organizaciji na južnom graničnom području Ugarske tokom vladavine Anžujaca (1301–1387). U tom periodu tvrđavu i kraljevsko vlastelinstvo kao honor uglavnom drže krašovski župani, čiji familijari vrše dužnost vršačkih kastelana. U vreme kralja Karla Roberta na područje distrikta Erdšomlja intenzivno se naseljavaju Vlasi, koji su uključeni u vojnu službu vršačke tvrđave. Krajem XIV veka Ugarska se suočila sa opasnošću od Turaka, pa je tom prilikom stradala i okolina Vršca. O razvoju naselja ispod tvrđave ima malo podataka. Izvesno je da je do prvih decenija XIV veka Erdšomljo stekao pravo na održavanje godišnjeg sajma i sedmičnog trga. Peto poglavlje Erdšomljo u rukama srpskih despota posvećeno je prvoj polovini XV veka, kada je ugarski kralj Žigmund ustupio tvrđavu, njeno istoimeno podgrađe i pripadajuće posede srpskim despotima. Izvesno je da je Eršomljo držao još despot Stefan Lazarević, koji je zasigurno imao posede u Krašovskoj županiji. Erdšomljo je 1431. bio u rukama despota Đurđa Brankovića. U narednim decenijama Erdšomljo je nekoliko puta menjao gospodare. Despot ga je izgubio usled sukoba sa kraljem Vladislavom I Jageloncem (1440). Iako su se izmirili 1441, despot Đurađ je morao da se odrekne Eršomlja i brojnih poseda širom Ugarske u korist erdeljskog vojvode Jovanaa Hunjadija (1444). Erdšomljo je opet prešao u despotove ruke nakon Hunjadijevog zarobljavanja u Srbiji 1448. godine. Čitavu deceniju nakon toga Erdšomljo je bio predmet spora između despota i vojvode. Posle pada Golupca i Smedereva sva vlastelinstva u Ugarskoj, pa i Erdšomljo, oduzeta su despotskoj porodici. O urbanom razvoju, stanovništvu i privredi naselja Eršomljo ispod istoimene tvrđave ima malo podataka. Kao trgovište pominje se 1330. godine, kao parohijsko mesto 1334. godine, a status grada stekao je izgleda krajem XIV ili početkom XV veka (kao civitas zabeležen je 1416. godine). Sredinom XIV veka u Eršomlju je postojao avgustinski manastir, koji je bio aktivan i početkom narednog stoleća. Ipak, Eršomljo je tokom XV veka, kao i druga gradska naselja Krašovske županije, zapravo bio trgovište (oppidum), sa vrlo ograničenim urbanim karakteristikama. Šesto poglavlje U odbrani granice – Eršomljo u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI veka posvećeno je vremenu stalnih ratovi između Ugarske i Turske. Prema Evliji Čelebiji, Vršac je prvi put pao u ruke Turaka tokom jednog pohoda „Gazi Bali-bega“. Zavisno od identifikacije pomenutog turskog komandanta, do toga je došlo ili sredinom osme decenije XV veka, ili možda čak tokom treće decenije XVI veka. Ugarske vlasti su u ovo doba, usled slabe naseljenosti svojih južnih krajeva, organizovale masovna preseljenja stanovništva iz severne Srbije. Sačuvane vesti o Erdšomlju i njegovoj okolini u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI veka su retke. Utvrđeno je i da se neki podaci koji su pripisivani Vršcu ne odnose na njega. Na osnovu proračuna državnih rashoda iz 1504. godine vidi se da je Erdšomljo imao prilično skromnu ulogu u odbrani jugoistočnih granica Ugarske, što nije čudno jer je vršački zamak bio najmanje od svih utvrđenja na prostoru Severinskog banata. Tokom narednih godina Erdšomljo nije imao istaknutu ulogu, ali je u ovom periodu prikazan na nekoliko geografskih karata. Sedmo poglavlje Epilog – pad Vršca pod osmansku vlast bavi se osvajanjem Vršca 1552. i prvim godinama turske vlasti, kada je naselje postalo sedište Šemličke (Vršačke) nahije u Temišvarskom sandžaku. Prvi poimenični defter Temišvarskog sandžaka (1554) pruža ne samo podatke o Vršcu i njegovoj okolini na početku osmanske vladavine, već daje mogućnost i za sagledavanje stanja na tom prostoru neposredno pre turskog osvajanja. U popisu je Šemlik ubeležen kao varoš, što je označavalo gradsko naselje naseljeno pretežno hrišćanskim stanovništvom. Skoro čitavo popisano stanovništvo Vršca u to doba – 101 osoba, od toga 88 starešina domaćinstava i 13 neoženjenih muškaraca – imalo je srpska imena. U Vršcu su prema popisu živela tri pravoslavna sveštenika, što ukazuje da je u varoši bilo više od jedne pravoslavne crkve. U tvrđavi je postojala osmanska vojna posada. Popis pruža podatke i o skromnoj privrednoj aktivnosti u varoši, velikim delom oslonjenom na poljoprivredu
| Item Type: | Book |
|---|---|
| Additional Information: | COBISS.SR-ID 281004812 |
| Uncontrolled Keywords: | Er(d)šomljo / Ér(d)somlyó, Vršac, Banat, srednji vek, Ugarska, Srbija, Đurađ Branković, Jovan Hunjadi, trgovište, tvrđava |
| Subjects: | D History General and Old World > D History (General) > D111 Medieval History D History General and Old World > DR Balkan Peninsula |
| Depositing User: | Istorijski Institut |
| Date Deposited: | 17 Mar 2022 13:22 |
| Last Modified: | 15 Dec 2023 11:49 |
| URI: | http://rih.iib.ac.rs/id/eprint/314 |
Actions (login required)
 |
View Item |
